De meteorologische lente is vanaf 1 maart begonnen en inmiddels zijn we dusdanig ver in de lente dat de zon rap in kracht aan het winnen is en er gemiddeld genomen meer water gaat verdampen dan dat er bij komt: een neerslagtekort! De natuur komt volop tot leven, maar de vegetatie groeit natuurlijk niet zomaar: er is water nodig! Het officiële droogteseizoen is al begonnen, namelijk op 1 april. Alles over droogte, hoe het bepaald wordt en nog veel meer lees je in deze blog!
Droogte, wat is dat eigenlijk?
‘Droogte’, het klinkt misschien simpel, maar tóch is dit nog niet zo makkelijk gedefinieerd. Want wanneer is het nou eigenlijk té droog en hoe wordt dat bepaald? Er kan grofweg onderscheid worden gemaakt tussen drie soorten droogte: hydrologische droogte, landbouwkundige droogte en de meteorologische droogte. De hydrologische droogte is de droogte waar de waterschappen over spreken. Dit heeft betrekking tot de effecten van droogte op de grondwaterstanden en de afvoer van rivieren en beken. De landbouwkundige droogte omvat de effecten van droogte op de landbouw zelf: uitdroging van de toplaag van de bodem en het eventueel nodig zijn van het beregenen van gewassen. De meteorologische droogte gaat puur en alleen over het neerslagtekort. Maar wat is dat eigenlijk en hoe wordt dat bepaald?
Weet je nog? De enorme droogte in de zomer van 2018. Er viel lange tijd nagenoeg geen neerslag en dat terwijl het vaak erg warm was met vele zonuren. Het leidde tot bruine velden en grote problemen wat waterbeheer betreft.
Hoe werkt zo’n neerslagtekort?
Het neerslagtekort wordt gebruikt in Nederland om de actuele situatie met betrekking tot de droogte te bepalen. Het KNMI berekent tijdens het groeiseizoen (1 april tot en met 30 september) het neerslagtekort. Simpelweg is het de hoeveelheid gevallen regen min de hoeveelheid water dat verdampt. Het KNMI gebruikt de zogenaamde ‘referentiegewasverdamping’. Een moeilijk woord, maar het is niets anders dan de theoretisch maximale hoeveelheid verdamping van een goed bewaterde en ideale grasmat. In combinatie met de neerslaggegevens komt het KNMI dan uit op het zogenaamde ‘doorlopende potentiele neerslagoverschot’. Een negatief getal betekent dus te weinig neerslag (een tekort).
Om het concept ‘droogte’ te kunnen begrijpen, is de waterbalans erg belangrijk. De bodems krijgen water door neerslag, maar de bodem verliest ook weer water. Het proces ‘evapotranspiratie’ vat het verlies van water goed samen en omvat verdamping van water uit de bodem en de oppervlaktewateren (evaporatie) en verdamping via planten (transpiratie).
De waterbalans in Nederland: de blauwe balken geven aan hoeveel neerslag er per maand gemiddeld valt (in mm) en de gele balken geven aan hoeveel water er gemiddeld verdampt per maand. In de zomer verdampt er natuurlijk meer water dan in de winter. Het tekort wat in de zomer is opgebouwd (meer verdamping dan neerslag) wordt normaal gesproken in de winter weer rechtgetrokken omdat er dan nauwelijks water verdampt.
Afhankelijk van de weersomstandigheden verdampt er veel of weinig water uit de bodem, planten en andere soorten vegetatie. Maar niet alleen het weer bepaalt de hoeveelheid verdamping. Óók het vochtgehalte in de grond is van belang: als de grond al heel droog is, kan er natuurlijk ook maar weinig verdampen! Verder zijn de hoeveelheid bladeren aan de bomen en planten en de worteldiepte ook factoren die bepalen hoeveel water er kan verdampen onder bepaalde weersomstandigheden.
Het idee achter het feit dat we alleen tijdens het groeiseizoen het neerslagtekort bepalen, is dat tijdens de winter er vrijwel geen vocht verdampt. De bomen hebben hun bladeren dan verloren en door de relatief lage temperaturen en lage inkomende hoeveelheid zonnestraling, verdampt er nagenoeg niets. Echter, er wordt geen rekening gehouden met het weer vóór dit groeiseizoen: dus als het neerslagtekort van het droogteseizoen ervoor niet volledig is aangevuld in de winter, begin je al met een achterstand!
Deze grafiek van het KNMI geeft het actuele neerslagtekort weer. Ook zien we hier de waarden van wat andere jaren, bijvoorbeeld van het recorddroge jaar 1976, maar ook het enorm droge jaar 2018. Op deze manier kunnen we het droogteseizoen goed vergelijken.
En die droge maart dan?
De werkwijze voor het bepalen van het neerslagtekort leidt soms nog tot best wat kritiek, aangezien het dus geen rekening houdt met de voorgeschiedenis van de winter of de zomers daarvoor. Wat als de winter erg droog was en de grondwaterstanden dus nog niet zijn aangevuld door de droogte van de zomer daarvoor? De reden voor deze keus is dus omdat verdamping in de wintermaanden nauwelijks een rol speelt: het is niet warm en de bomen hebben geen blad en de verdamping is dus nihil. Normaal wordt het eventueel opgebouwde neerslagtekort in de zomer ook weer ‘weggewerkt’ door de vele regen (en weinig verdamping) in de maanden erna.
Maart 2022 was een bijzondere maand: het was recordzonnig en ook de neerslag was met uitzondering van de laatste dag nagenoeg afwezig op veel plaatsen. Het neerslagtekort wat is opgebouwd in de maand maart wordt niet meegenomen bij de manier waarop het op dit moment berekend wordt en eigenlijk zou dat wel moeten, want het gevolg is dus dat je al start met enkele tientallen millimeters neerslagtekort. Echter, er moet wel gezegd worden dat de maand ervoor, februari, juist klets- en kletsnat was. Op deze manier zal de balans weer wat dichter naar 0 kruipen...
Andere indexen: SPI en SPEI
Kan het dan niet nauwkeuriger? Zeker wel, bij het KNMI zijn ze hier druk mee bezig geweest en worden er inmiddels ook nieuwe indexen gebruikt om het neerslagtekort in kaart te brengen. Tegenwoordig gebruikt het KNMI namelijk de zogenaamde ‘Standardized Precipitation Index’ (SPI) en de ‘Standardized Precipitation-Evapotranspiration Index’ (SPEI) om de droogte (maar ook wanneer het juist nat is!) op een bepaald moment in kaart te brengen. Het wordt gebruikt als aanvulling op het neerslagtekort. Kortgezegd vergelijken deze indexen de hoeveelheid regen die er is gevallen en de hoeveelheid water die is verdampt met wat volgens de klimatologie verwacht kan worden. Meer over deze indexen kun je hier lezen!
Droogte is een complex begrip, het is namelijk van veel factoren afhankelijk: neerslag, inkomende zonnestraling, luchtvochtigheid, wind, het gewas zelf, etc. Dat maakt het dan ook uiterst lastig om het goed in kaart te brengen.
Laat je niet verrassen!
Belangrijk om in je achterhoofd te houden is dat droogte niet ontstaat in één dag. Het is een proces dat op een grotere tijdschaal optreedt. Als het gras na een lange periode van droogte ineens weer van bruin naar groen kleurt door een flinke regenbui, betekent dit niet dat de droogte voorbij is! Dat zou je misschien denken omdat het gras dan weer een gezond kleurtje heeft, maar de grondwaterstanden kunnen dan nog extreem laag staan. Laat je dus niet verrassen!
April tot nu toe: kletsnat!
Je zou het misschien niet zeggen op dit moment, maar normaal gesproken behoort april gemiddeld tot de droogste maanden van het jaar. Het is je vast niet ontgaan dat de eerste dagen van april ronduit koud en nat waren. Lokaal is er zelfs al meer dan 70 millimeter regenwater naar beneden gekomen, dat is al fors meer dan wat er in een normale april naar beneden komt.
Dit kaartje van het KNMI geeft de totale neerslag weer die tot nu toe in deze maand is gevallen. Normaal gesproken valt er grofweg een millimeter of 40 à 50 over de hele maand april. Op een aantal plekken zitten we daar dus al ruimschoots overheen, en de maand duurt nog even... Het wisselvallige weertype staat in schril contrast met de langdurige droge periode die we in maart hebben gehad!
Klimaatverandering en droogte
Klimaatverandering en droogte: een interessant onderwerp, en ook een onderwerp waar nog steeds veel onderzoek naar wordt gedaan. Op welke manier de neerslagpatronen en dus eventuele droogte in Nederland samenhangen met klimaatverandering blijft een interessant vraagstuk. Voor het binnenland is aangetoond dat de combinatie van oplopende temperaturen en meer zonneschijn leidt tot meer verdamping in het voorjaar. Zonder een duidelijke trend in de neerslag voor de toekomst, lijkt de droogte in het binnenland dus toe te nemen door klimaatverandering. Voor de kustgebieden is er nog onzekerheid en ook voor de verandering van de neerslagpatronen in de zomer is nog veel onduidelijk. Droogte is natuurlijk ook een complex proces, wat van veel zaken afhankelijk is (neerslag, inkomende zonnestraling, luchtvochtigheid, wind, het gewas zelf, etc.). Het is een actueel en interessant onderwerp om meer onderzoek naar te doen. Niet alleen voor de landbouw, maar óók voor het waterbeheer vormt het een grote uitdaging in de toekomst!
