Al met al kunnen we terugkijken op weerkundig toch wel bijzondere kerstdagen. Voor de winter tot nu toe was het de eerste (korte) vorstperiode, zo hadden we de eerste ijsdag (lees meer in deze blog) en de eerste matige vorst (lees meer in deze blog). Ook was het landelijk de meest zonnige kerst ooit gemeten (meer in deze blog). In deze blog blikken we even terug op de weerkundige situatie, en gaan we langs een aantal speciale ijssoorten die door fotografen ingestuurd werden.
Een klein kerstcadeautje voor schaatsliefhebbers
In een normale winter komen korte vorstperiodes zoals de afgelopen periode wel vaker voor. Dit is niet zo bijzonder. Het speciale is eigenlijk vooral dat deze precies tijdens de kerstdagen viel. Echt een klein kerstcadeautje voor schaatsliefhebbers. Een winter heeft gewoonlijk wel enkele zonnige dagen, maar het bijzondere was nu dat het twee dagen lang in heel Nederland stralend zonnig was. Twee dagen lang in heel Nederland zonovergoten komt een minder vaak voor. Uit de metingen bleek dat het nooit eerder tijdens de kerstdagen zo zonnig was.
Continentaal arctische lucht
Waarom was het zo zonnig? De reden voor de zonneschijn ligt in de luchtsoort die we hadden. We hebben verschillende luchtsoorten, tijdens de kerst kregen we "continentaal arctische lucht". Dit is de koudste luchtsoort die we kennen, van koud naar warm kennen we arctische, polaire en subtropische lucht. Gedurende het jaar hebben we tijdens relatief warme dagen vaak subtropische lucht, en tijdens de koudste dagen hebben we vaak arctische lucht. Rond de evenaar vinden we een nog warmere soort, equatoriale lucht, maar deze komt in Nederland nooit voor. Ten slotte hebben we ook nog een droge en een vochtige variant, de droge variant heet 'continentaal' en de vochtige heet 'maritiem'.
Dit zijn de windrichtingen van waaruit de luchtsoorten ons vaak bereiken.
Helemaal uit Japan en Rusland
Als we de tijd terugdraaien en kijken waar de lucht tijdens onze kerstdagen vanaf kwam, vinden we dat de oorsprong helemaal rond Japan en het oosten van Rusland lag. Binnen anderhalve week heeft deze lucht vele duizenden kilometers afgelegd om tijdens de kerstdagen bij ons aan te komen. Daarbij trok het over het noorden van Rusland, dat is een gebied met een koud landklimaat, waar de lucht zeker 's winters ook erg droog is. Bovendien is de lucht de afgelopen week in een hogedrukgebied enkele kilometers gedaald. Dit noemen we subsidentie, de lucht is hierdoor nog eens extra uitgedroogd. Al met al is het dus niet vreemd dat het bij ons eventjes erg koud was, en te droog voor wolken.
We volgen de lucht terug in tijd op 3 verschillende hoogtes. Dit zijn de rode, blauwe en groene lijn. Het merendeel van de lucht was afkomstig uit het uiterste oosten van Rusland en rond Japan.
Bijzondere ijsvormen
Door de droge lucht kan ijs extra snel bevriezen. Hierdoor ging de ijsvorming best snel, ondanks dat het vorige weken nog erg zacht was. Door de wind zorgde opspattend water ook voor extra ijssculpturen.
IJssculpturen door opspattend water
Vooral op kerstavond en eerste kerstdag stond er een harde wind, terwijl het vrijwel overal vroor. Op de ochtend van de 25ste stond er aan de kust van het IJssel- en Markermeer zelfs even een harde wind (windkracht 7). Rond plassen en meren waren er redelijk wat golven, en deze golven lieten water opspatten. Dit water bevroor vervolgens meteen op gras, riet of stenen aan de waterkant. Wouter van Bernebeek maakte bij Marken de volgende foto:
Melkijs of frazil-ijs
Dit ijs ontstaat vooral door het afwisselen van eb en vloed. Iedere keer dat het eb wordt ontstaat er rond zandbanken veel ondiep water. Dit water kan snel bevriezen, maar wanneer het vloed wordt verplaatsen stroming en golven dit ijs weer. Op sommige plaatsen kan er door stroming en golven juist weer veel ijs aanspoelen. Dit ijs is door golfslag, getijden en zoutwater vrij luchtig en broos. Dit is dus zeker nog geen stevig zee-ijs. Al met al kan door de genoemde factoren altijd verrassend snel ijs ontstaan tijdens een korte koude periode. Een beetje ijs rond bijvoorbeeld de Waddenzee of de Zeeuwse Eilanden is dus ook niet heel speciaal, maar wel altijd mooi om te zien.
Kruiend ijs
In het verleden hebben we in Nederland wel spectaculaire situaties met kruiend ijs gehad rond het IJsselmeer. Vooral wanneer na een stevige vorstperiode dooi met een stevige wind optreden, kan er tot wel meters ijs opkruien. Vergeleken daarmee is het kruiend ijs op onderstaande foto een miniatuurversie daarvan.
Pannenkoekenijs door golfslag
Door de wind botste het ontstane ijs op meren en plassen telkens tegen elkaar. Hierdoor ontstonden kleine ijsschotsjes met ronde zijdes. Dit noemen we pannenkoekenijs.
Pannenkoekenijs door stromend water
Mathilde te Lintelo fotografeerde bijna perfect ronde ijspannenkoeken. Ik zie hier ook haast perfecte condities voor ronde ijspannenkoeken.
Fotograaf: Mathilde te Lintelo, gemaakt bij de Schipbeek.
Welke ingrediënten heb je nodig voor perfecte ijspannenkoeken?
1. Het eerste ingrediënt is een kleine watervalletje. Hierbij moet er genoeg turbulentie in het water zijn om wat belletjes en schuim op het water te krijgen. Maar ook niet teveel turbulentie, want de rivier moet vooral horizontaal blijven stromen. Achter een stuw zal je waarschijnlijk geen mooi ronde ijspannenkoeken vinden.
2. Het tweede ingrediënt is een kalmte in het water waar het water een beetje rondtolt. Deze kalmte moet iets stroomafwaarts van het kleine watervalletje liggen. Deze kalmte hebben we nodig omdat daar het bevriezende schuim zich gaat verzamelen. Door het rondtollen van het water worden de ijspannenkoeken ook mooi rond.
3. Nu heb je je perfecte ijspannenkoek. Maar we weten allemaal, de eerste ijspannenkoek mislukt altijd.
Ten slotte: schaatsijs
Ten slotte nog een paar fraaie plaatjes van schaatsers op natuurijs. Op ondiep water kon op verschillende plaatsen geschaatst worden. Neem bij eventuele komende schaatsperiodes veilige en verantwoordelijke keuzes, ga niet onvoorbereid zwak ijs op. Onzichtbare zwakke plekken in het ijs kunnen verraderlijk zijn.
