De Atlantische Oceaan en dan met name de circulatie erin (denk hier aan de Golfstroom) heeft een groot effect op het weer en het klimaat van Europa. Met klimaatverandering en het opwarmen van de aarde verzwakt deze oceaancirculatie. Als de Golfstroom plotseling zou verzwakken, zou een kantelpunt worden bereikt met enorme gevolgen.
Wat is de Golfstroom?
Wereldwijd zijn er in de oceanen verschillende grote, bekende zeestromen. Deze spelen een groot rol op het klimaat wereldwijd. Vooral in de Atlantische Oceaan komt zo'n zeestroom voor die vooral voor Noordwest-Europa belangrijk is, namelijk de Golfstroom.
De Golfstroom start in de Golf van Mexico (vandaar dus ook de naam!) en stroomt ongeveer richting het noordoosten. Hij steekt de Atlantische Oceaan over (als de Noord-Atlantische stroom) en ter hoogte van de Golf van Biskaje en zo'n 30 graden west split deze zeestroom in twee. De ene vertakking (de Noord-Atlantische Drift) gaat verder noordoost richting Noord-Europa, terwijl de andere vertakking (de Canarische stroom) zuidwaarts gaat en later weer richting het westen om weer deel uit te maken van de Golf van Mexico en dus de start van de Warme Golfstroom.
Waarom is de Golfstroom voor ons belangrijk?
De luchttemperatuur in Noordwest-Europa is hoger dan andere gebieden in de wereld op vergelijkbare breedtegraad. Denk bijvoorbeeld aan New York: hoewel New York iets verder zuid ligt dan Rome, is het in de winter een stuk kouder dan in Amsterdam. Dat komt door de Golfstroom: warmer zeewater wordt van de Golf van Mexico aangevoerd via de Golfstroom en de Noord-Atlantische stroom naar Noordwest-Europa. Door het zeewater wordt het vooral in de winter niet zo koud.
Denk ook bijvoorbeeld aan de Atlantische kust van Scandinavië: in de wintermaanden zijn de havens van Noorwegen (en zelfs tot en met de haven van Moermansk) ijsvrij en dat is mede door de warme Golfstroom, oftewel de Noord-Atlantische stroom.
Zonder het relatief warme zeewater dat via de Golfstroom Noorwegen bereikt, zou de haven in Tromso, Noorwegen bevroren zijn. (Foto: Ilse Kootkar, 4 maart 2023)
"AMOC" in de Atlantische Oceaan
De Golfstroom is deel van een wereldwijde transportband van oceaanwater. In de Atlantische Oceaan noemen we deze circulatie de Atlantic Meridional Overturning Circulation, oftewel de AMOC. Hier gaat het om een thermohaliene circulatie. Deze circulatie is afhankelijk van twee factoren, namelijk temperatuur (thermo) en zoutgehalte (haliene). Beide factoren bepalen namelijk de dichtheid van het water en dat is juist wat de AMOC in stand houdt: een verschil in dichtheid van het water tussen gebieden.
Terwijl het water in de Golfstroom noord stroomt, koelt het water af. Als het water eindelijk in het noorden terecht komt, vriest het water. Maar het zout vriest niet mee en dus wordt het omringende zeewater zouter. Zout, koud zeewater is zwaarder dan warm, zoet zeewater en daarom zinkt het water, oftewel deze zeestroom enkele kilometers naar beneden ten zuidwesten van Groenland. Op diepte in de Atlantische Oceaan stroomt dit water weer terug naar het zuiden. Dus aan het oppervlak stroomt er relatief licht, warm zeewater richting het noorden en op diepte stroomt er zwaarder, koud water naar het zuiden. Door het verzwakking van de AMOC, verzwakt ook de Golfstroom.
Waarom verzwakt de AMOC en de Golfstroom?
Doordat het rondom de Noordpool rap opwarmt, wordt het verschil in temperatuur tussen de polen en de evenaar minder. Het effect van temperatuur, dat dus momenteel de drijfveer van de AMOC is, wordt minder sterk.
Verder door klimaatverandering en de opwarming van de aarde smelt er steeds meer ijs op Groenland. Het smeltwater, samen met een toename in neerslag, wordt het water rond Groenland steeds zoeter en dus lichter. Daardoor zinkt er minder water en wordt de AMOC verzwakt.
IJsschotsen in Groenland (Foto: Vincent Seele, 8 juli 2023)
Uit onderzoek blijkt dat sinds het midden van de vorige eeuw de AMOC met zo'n 15% vertraagd is. Deze afzwakking zet door naarmate de aarde verder opwarmt.
Plotselinge afzwakking
Een plotselinge afzwakking van de AMOC zou wel eens voor kunnen komen als een kantelpunt wordt bereikt. Dat is een punt waarna de verzwakking of afzwakking van de AMOC zichzelf in stand houdt en dat is dus dan niet snel terug te draaien.
Uit onderzoek en waarnemingen hebben wetenschappers geconcludeerd dat de AMOC inderdaad op weg is richting het kantelpunt. Wanneer het kantelpunt bereikt wordt, is nog onduidelijk en het is niet uit te sluiten dat het misschien al vóór het jaar 2100 gebeurt.
Niet voor het eerst
In het verleden is het al meerdere keren voorgekomen dat de AMOC verzwakte en zelfs nagenoeg tot stilstand kwam. Aan het eind van de vorige ijstijd, zo'n 12.000 jaar geleden was dat bijvoorbeeld het geval. Toen smolt de ijskap op Noord-Amerika, waardoor een enorme hoeveelheid zoetwater in de Atlantische Oceaan terecht kwam. Een gevolg was een tijdelijke afkoeling van het klimaat op de Noordelijke Halfrond.
Wat zijn vandaag de dag de mogelijke gevolgen?
Als de AMOC kantelt, heeft het grote gevolgen voor het klimaat wereldwijd. Bij het stilvallen van de AMOC, neemt de zeespiegelstijging langs de kust van Noord-Amerika toe, met overstromingen tot gevolg. Door de verandering in zeewatertemperatuur, verschuiven de regengebieden in de Tropen, waardoor er bijvoorbeeld in de Sahel (het gebied in Noord-Afrika tussen de vochtiger Soedanese savannes in het zuiden en de drogere Sahara in het noorden) minder regen. Verder zou het kunnen leiden tot een afkoeling in het Noordelijk Halfrond en een opwarming in het Zuidelijk Halfrond.
In West- en Noordwest-Europa betekent het dat er minder warmte van het Caribisch gebied aangevoerd wordt, wat tot een forse en snelle afkoeling kunnen leiden. Verder valt er ook minder regen en kunnen ook in Europa de sterke neerslagpatronen veranderen.
Meer lezen kan hier: plotselinge afzwakking van de Golfstroom en kantelpunten in het klimaat.
