Vanaf vandaag is het weer zover: IJsheiligen! Je hebt hier vast wel eens van gehoord, want het is een van de oudste en bekendste begrippen uit de volksweerkunde. Vooral mensen met een (moes)tuin zal het bekend in de oren klinken. Maar hoe zat het ook alweer precies? Het is toch hartstikke warm buiten nu?

Vorstgevoelige planten

Vorstgevoelige planten mag je pas na IJsheiligen buiten zetten is één van de bekendste tuinweetjes.  Doe je dat wel, lopen de planten het risico om kapot te vriezen. De periode van 11 tot en met 14 mei staat bekend als de IJsheiligen. Het zou een overgang van koud voorjaarsweer met kans op nachtvorst naar meer zomers getint weer markeren. Over het algemeen wordt aangenomen dat er na deze dagen geen nachtvorst meer voorkomt. 

Tijdens de lente is er vaak een groot verschil tussen de nacht- en de dagtemperatuur. 's Nachts kan het vriezen en overdag kan de temperatuur zelfs tot zomerse waarden oplopen. Lente is ook de tijd van het jaar dat men gewassen en planten plant. Vorst kan echter gevaarlijk zijn voor de jonge plantjes! Daarom worden vooral moestuinen pas na half mei beplant. Na de IJsheiligen dus.

Figuur 1: Fruittelers hebben niet altijd de keuze om te wachten tot na IJsheiligen! Vuurpotten beschermen de plantjes dan tegen de vorst in de lente. Foto: Ab Donker

Waar komt het woord IJsheiligen vandaan?

De naam, IJsheiligen, is aan de vier katholieke heiligen Mamertus, Pancratius, Servatius en Bonifatius van Tarsus gegeven omdat hun naamdagen van 11 tot en met 14 mei zijn. In het verleden trad er vaak nachtvorst tijdens deze periode op. Vandaar dus "IJs"-heiligen.

Figuur 2: De vier IJsheiligen (Llorenzi via Wikipedia).

Leerlingen van Galileo hebben de "mythe" van vorst rond de IJsheiligen bevestigd door de weerpatronen van de meimaand van 1655 tot en met 1670 te onderzoeken. Ook nu is het nog een van de bekendste begrippen in de volksweerkunde. In sommige landen is er ook nog een 5e IJsheilige: Sophia van Rome. Haar naamdag valt op 15 mei.

IJsheiligen in Nederland

Hier in Nederland houden de IJsheiligen zich niet altijd aan hun data. Alleen juli en augustus zijn in het hele land de enige maanden die nog altijd vrij van vorst op anderhalve meter zijn. Sinds 1901 klopte het in 92% van de jaren dat in De Bilt geen vorst meer na 14 mei optrad. De kans is dus niet 0% dat er na IJsheiligen geen vorst meer optreedt! De laatste vorstdag van het voorjaar ooit in De Bilt was namelijk op 28 mei 1961, 2 volle weken na IJsheiligen. De laatste vorstdag ergens anders in Nederland was zelfs op 19 juni! In De Kooy kwam het toen in 1923 tot -0,3 graden. 

Figuur 3: De kans op vorst later in het jaar wordt in de toekomst steeds kleiner. Bron: KNMI

Met een wereldwijde temperatuurstijging de komende jaren, wordt de kans op vorst eind mei of begin juni steeds kleiner. Hierdoor is de kans erg groot dat de IJsheiligen hun naam over tientallen jaren wel eer aan gaan doen: vorst zou dan nagenoeg onmogelijk zijn na deze periode.

Nachtvorst belangrijker voor planten

Nachtvorst is de temperatuur gemeten op klomphoogte ofwel 10 cm boven de grond. De lucht boven de bodem koelt door uitstraling sneller af dan de lucht op 1,5 meter. Hierdoor gebeurt het vaak dat de gemeten grastemperatuur lager is dan de normale temperatuur. Planten zitten nu eenmaal ook vaak dicht op of in de grond, dus deze grondtemperatuur is misschien nog wel belangrijker dan de temperatuur op 1,5 meter hoogte.

Gemiddeld wordt in mei drie keer nachtvorst gemeten. Zelfs gedurende de zomermaanden kan dit voorkomen! Alleen in de periode 20 juli tot 21 augustus is nog nooit nachtvorst geconstateerd. Eigenlijk zou IJsheiligen dus eind juli moeten vallen...

Vanaf september neemt de kans op nachtvorst weer toe, met natuurlijk veel kans hierop in de herfst en winter. Kortom, vorst in mei is helemaal niet gek, wat betekent dat soms ook na IJsheiligen de planten nog beschermd moeten worden. Gevoelige planten worden vaak afgedekt met zeil of dekens om ze te beschermen. Het afdekken verhindert het uitstralen en hierdoor dus ook het afkoelen. Bedekte planten zullen eerder nachtvorst overleven.

IJsheiligen 2025

Zoals je in het begin hebt kunnen lezen, staan de IJsheiligen voor “een overgang van koud voorjaarsweer met kans op nachtvorst naar meer zomers getint weer”. Nou, dat zomers getint weer hebben we ondertussen al wel een tijd! Maar vergis je niet: ook de afgelopen dagen kwam het nog tot nachtvorst in Nederland, ondanks het warme weer overdag.

Figuur 4: Ook dit weekend hebben we te maken gehad met nachtvorst! Zaterdag was het bijvoorbeeld nog -3 graden op 10 cm hoogte in het noorden. Ook zondagochtend zaten we er nog dichtbij, maar kwam het nét niet tot nachtvorst.

De komende nachten verlopen zachter, maar in de loop van de week draait de wind naar noordelijke richting, waardoor de nachten opnieuw kouder gaan verlopen. Of het ook weer tot nachtvorst komt, is nu nog niet te zeggen, maar het zou zomaar kunnen dat de IJsheiligen ook dit jaar weer iets te vroeg gekomen zijn... Hou ons uitgebreide weerbericht in de gaten voor de meest actuele updates! 

Figuur 5: Vanaf woensdag draait de wind naar het noorden en worden de nachten gevoelig kouder