Decennialang was het ozongat boven Antarctica hét symbool van milieuproblemen die door menselijk handelen veroorzaakt werden. Het gat, dat in de jaren 90 en rond de eeuwwisseling gigantische proporties aannam, liet zien hoe kwetsbaar onze atmosfeer is en hoe gemakkelijk je de balans op aarde gevaarlijk kunt verstoren. Maar inmiddels zijn we aanbeland in 2025 en gloort er hoop: het ozongat is dit jaar het vijfde kleinste sinds 1992! Een teken dat internationale afspraken hun vruchten afwerpen en dat de aarde op dit gebied langzaam maar zeker herstelt. Hieronder leggen we je uit wat ozon precies doet, hoe, wanneer en waar het gat ontstond, waarom herstel tijd kost en hoe groot de positieve impact is van wereldwijde samenwerking.
Ozon is een natuurlijk gas dat overal in onze atmosfeer voorkomt, maar niet in gelijke hoeveelheden. Het bevindt zich vooral in twee lagen van de atmosfeer. 10% van al het ozon bevindt zich in de troposfeer, in grofweg de onderste 10 km van de atmosfeer waar wij in leven. Het overgrote gedeelte, 90% van de ozon, zit in de stratosfeer. Deze luchtlaag strekt zich vanaf de bovenkant van de troposfeer tot ongeveer 50 km hoogte. De grootste concentratie ozon die we de ozonlaag noemen bevindt zich tussen 15 en 30 km hoogte.
Goede en slechte ozon
Ook in de lagere luchtlagen (troposfeer) komt dus ozon voor. Hier wordt de stof veelal gevormd door luchtverontreiniging in combinatie met Uv-straling van de zon. Vooral de stikstofgassen die ontstaan door verbranding van fossiele brandstoffen, de industrie en landbouw gaan een chemische reactie aan zodra er UV-straling van de zon bij komt kijken. Hierdoor ontstaat troposferische ozon. Troposferisch ozon is een onderdeel van luchtvervuiling die we ook wel smog noemen (smoke+fog) en zijn we liever kwijt dan rijk. Het vormt een gezondheidsrisico voor mens en natuur. Je ziet dit regelmatig ontstaan in de zomer tijdens lange, hete periodes en het RIVM waarschuwt hier dan voor.
Ozon tijdens zomersmog. Hierboven zie je een zomersituatie met een hogedrukgebied. De dalende luchtbeweging van het hogedrukgebied veroorzaakt grote concentraties vervuiling in de onderste luchtlagen. Door UV-straling wordt stikstofdioxide omgezet in ozon in de troposfeer.
Daar waar we liever van de ozon op leefniveau af zijn, willen we dit in de stratosfeer juist helemaal niet kwijt. Ozon ontstaat hier door de chemische reactie van zuurstofmoleculen en ultraviolette straling van zonlicht. De ozonlaag in de stratosfeer fungeert als een natuurlijke zonnebrandcrème door schadelijke UV-straling van de zon grotendeels te filteren. De meeste productie van deze ozon vindt plaats daar waar de meeste zon is, rondom de evenaar.
Wanneer de concentratie ozon in een bepaald gebied sterk afneemt, spreken we van een “ozongat”. Dat betekent niet dat er letterlijk een gat in de lucht zit, maar dat de beschermende laag hier gevaarlijk dun is. Het gevolg hiervan is dat meer schadelijke UV straling het aardoppervlak bereikt en dit brengt flink wat gezondheidsrisico’s met zich mee zoals huidkanker en staar. Teveel schadelijke UV-straling heeft ook impact op de groei en ontwikkeling van onze gewassen en in onze oceanen raken UV gevoelige ecosystemen uit balans.
Hoewel de ozonafbrekende stoffen overal ter wereld werden uitgestoten, vindt de afbraak van ozon vooral plaats boven Antarctica op de Zuidpool. Met name de extreme kou is de trigger voor de versnelde afbraak van ozon. Hoe koud het op de Zuidpool precies is, wordt bepaald door de poolwervel Dit is een groot lagedrukgebied met zeer koude lucht hoog in de stratosfeer. Door de keiharde wind hier omheen, blijft de kou opgesloten. Soms is de poolwervel minder uitgesproken, waait minder hard en vind menging met wat minder koude lucht plaats. Als het minder koud is, leidt dit tot wat minder afbraak van ozon.
Gat in ozonlaag september 2020 van bovenaf en een dwarsdoorsnede. bron: TEMIS Ozone and UV forecast
En toen was er ineens een gat
Het gat in de ozonlaag werd voor het eerst ontdekt in 1985 door Britse wetenschappers. Zij ontdekten dat de ozonconcentratie boven Antarctica extreem laag was, veel lager dan verwacht. Hun onderzoek toonde aan dat het gat was ontstaan door Cfk’s, halonen en HCFK’s , door mensen gemaakte stoffen, onder andere gebruikt bij drijfgassen en aircosystemen. Deze stoffen breken nauwelijks af in de troposfeer waar wij leven. Via de tropische gebieden komen ze uiteindelijk in de stratosfeer terecht tot ver boven de ozonlaag. Onder invloed van het UV licht van de zon krijgen de stoffen een andere samenstelling en veroorzaken ze in combinatie met de extreme kou op hoogte een versnelde afbraak van de ozonlaag.
Het nieuws van het gat in de ozonlaag veroorzaakte in ditzelfde jaar nog een wereldwijde opschudding. Er was ineens sprake van een wereldwijde bedreigende situatie. In hetzelfde jaar nog kwam het Verdrag van Wenen tot stand. Het was een internationaal kaderverdrag dat landen verplichtte om samen te werken, informatie uit te wisselen en onderzoek te doen naar de bescherming van de ozonlaag. In 1987 vloeide hieruit het Montrealprotocol voort, waarmee verplicht werd om productie en consumptie van ozonafbrekende stoffen uit te faseren, Inmiddels hebben 198 landen dit protocol ondertekend, waardoor het bijna overal geldt.
Waarom herstel tijd kost
Nadat wereldwijde afspraken gemaakt werden, bleef het ozongat nog tientallen jaren groeien. Dit kwam door de nog steeds aanwezig ozonafbrekende stoffen in de atmosfeer, stoffen die in de troposfeer nauwelijks afbreken en na 1987 nog jarenlang volop aanwezig waren. Zelfs nu ze niet meer geproduceerd worden, komen ze nog vrij uit oude producten zoals isolatiemateriaal en stortplaatsen. In 2000 was het ozongat recordgroot. Er was een gat van 29,9 miljoen vierkante kilometer oppervlakte, bijna 3 keer zo groot als het Europese continent, gemeten boven Antarctica, maar sindsdien is er sprake van geleidelijke krimp!
En natuurlijk fluctueren de metingen van jaar tot jaar de vooruitgang is goed zichtbaar. Dit jaar is het ozongat het op vijf na kleinst sinds de metingen. Wat dit jaar heeft meegeholpen is niet alleen minder ozonafbrekende stoffen, maar ook een zwakkere poolwervel en dus minder kou, wat een trigger is voor snellere afbraak van ozon.
Ozongat van september 2025. In de blauwe cirkel boven Antarctica bevindt zich de minste ozon. Bron: NASA
Het Montrealprotocol: een succesverhaal!
Het herstel van de ozonlaag is dus grotendeels te danken aan het Montrealprotocol uit 1987. Sinds het jaar 2000 zijn de concentraties van de schadelijke stoffen met ongeveer een derde gedaald. Zonder het Montrealprotocol zou het ozongat van 2025 ruim een miljoen km² groter zijn geweest. Naast de bescherming van de ozonlaag heeft het Montreal Protocol ook bijgedragen aan het beperken van het broeikaseffect. Ozonlaag aantastende stoffen dragen voor ongeveer 20% bij het aan verstrekt broeikaseffect.
Het protocol geldt daarom als hét voorbeeld van succesvolle wereldwijde samenwerking op milieugebied. Een succesverhaal dat als voorbeeld kan worden gesteld om de huidige klimaatproblematiek gezamenlijk en wereldwijd aan te pakken. Wetenschappers verwachten dat de ozonlaag ergens tussen 2060 en 2070 volledig hersteld zal zijn. Hopelijk zijn er dan genoeg maatregelen om ons huidige wereldwijde probleem zo goed mogelijk te tackelen: het versterkte broeikaseffect en hiermee de opwarming van de aarde.
