De grote smog van Londen

Het is 5 december 1952. Waar we in Nederland net pakjesavond gehad hadden, stond men in Londen aan de vooravond van de grootste smogramp van West-Europa. De smog was aanvankelijk niet bijzonder dicht en voelde vrij rookachtig op de keel. Toen de nacht viel, nam het zicht ineens razendsnel af, tot het zicht nog maar enkele meters bedroeg. De overkant van de straat verdween uit zicht.

Vanaf 6 december
De zon in december staat vaak te laag om mist of smog weg te branden, en ook in 1952 was het zicht ook overdag slecht. In de nachten die volgden werd de mist zelfs nóg intenser. Er zijn verhalen dat voetgangers ’s nachts zelfs in hun eigen buurt verdwaald raakten. Als men de voordeur opende, dan zag je de smog je huis binnen stromen. Dagenlang was er geen verkeer mogelijk, en lag het openbare leven in de wereldstad Londen stil.

“In sommige wijken konden mensen zelfs hun eigen voeten niet zien door de smog”

Verlossing op 9 december
Pas vier dagen later trok de smog weg. Het bleek dat dit geen gewone smog was. Het bleek dat er In enkele dagen tijd 4000 mensen (vroegtijdig) overleden waren door de smog. 100.000 mensen werden als gevolg van de smog ziek. In de krant verschenen berichten dat zelfs koeien gestikt waren.

“In Smithfield bleken de koeien in de wei ook gestikt door de giftige gassen”

Uit later onderzoek zou blijken dat die 4000 slachtoffers waarschijnlijk een onderschatting is van het werkelijk aantal slachtoffers. Het is inmiddels aannemelijk gemaakt dat het kan gaan om 12.000 doden door de smog, binnen enkele weken na de smog.

 
Bron: Great Britain Committee on Air Pollution (publiek domein) https://openlibrary.org/books/OL38231335M/Interim_report

De menselijke oorzaak

Sinds de industriële revolutie nam de uitstoot van fabrieken in en rond Londen explosief toe. Zo kwam smog (een samenvoeging van de woorden “smoke” en “fog”) er regelmatig voor. Aanvankelijk werden de alarmerende berichten door de overheid niet meteen als probleem gezien, smog waren Londenaren wel gewend. Londenaren hadden zelfs hun eigen naam voor smog: “peasoup”, vanwege de gelige kleur van de smog. Toch was er weinig wat Londenaren kon voorbereiden op de “great smog of Londen”, zoals de smog van 1952 achteraf zou gaan heten. Deze smog zou namelijk niet na een dag weer wegtrekken…

Eerdere smoggevallen in Londen

In 1813 was er dagenlang dichte smog, toen de smog wegtrok bleek alles bedekt met een laagje koolteer.

In 1873 vielen er 40% meer doden, net zoals ook de smogs van 1880, 1882, 1891, 1892 en 1948 voor een fors hoger sterfgevallen zorgden. De meeste doden vielen telkens in East End. Dit waren een aantal sloppenwijken waar de armste inwoners woonden. Er was daar veel industrie en het was laaggelegen, waardoor de wijk als een badkuip volliep met de uitstoot van de verbranding van steenkool.

Een reconstructie van de weerkaart van 5 december 1952. Een hogedrukgebied ligt boven Groot-Brittannië en Nederland. Bron: Wetterzentrale.de.

De weerkundige oorzaak

De grote smog was een meteorologisch worst case scenario voor Londen. De voorafgaande weken waren erg koud, met veel sneeuwval in Engeland. Om warm te blijven werd er volop kool gestookt. Normaal zou de rook uit de schoorstenen van huizen en industrie opstijgen en weggevoerd worden door de wind. In 1952 lag er echter een krachtig hogedrukgebied boven Engeland. Door de sneeuwval was er een zeer koude laag ontstaan, die niet meer mengde met de warmere lucht daarboven. Dit noemen we een inversie. Door deze inversie stegen de uitgestoten gassen en stoffen niet op, maar stroomden in plaats daarvan de straten en huizen binnen.

In een hogedrukgebied daalt de lucht, waardoor het relatief warm wordt. Tijdens heldere nachten ontstaat er boven de grond een deken van koude lucht. Hierdoor wordt de lucht aan het oppervlak opgesloten, dit noemen we een inversie. Alle uitstoot komt in deze koude luchtlaag terecht, waardoor er smog kan ontstaan.

De scheikundige oorzaak

Door huishoudens en industrie kwam er dagelijks een enorme hoeveelheid stof de lucht in. Het gaat om duizend ton fijnstof, 2000 ton CO2, 140 ton zoutzuur, 14 ton fluor. Het meest gevaarlijke was echter de uitstoot van 370 ton zwaveldioxide. Dit kan door scheikundige reacties met mistdruppels in de lucht omgezet worden in zwavelzuur, wat erg giftig is.

De overheid grijpt in

Om een herhaling van de grote smog te voorkomen, zijn er in de jaren die volgden verschillende “clear air acts” ingevoerd. Binnen enkele jaren moest de verwarming van de huizen omgebouwd worden naar centrale stadsverwarming. Ook moesten fabrieken overstappen op schonere brandstoffen.

Dodelijke mist in de Belgische Maasvallei

Ook dichter bij huis heeft de combinatie van industrie en een inversie voor een smogramp gezorgd. Zo stierven in december 1930 in de Maasvallei bij Luik plotseling 67 mensen. Aanvankelijk gingen de geruchten dat het zou gaan om ontsnapte oorlogsgassen. De Belgen waren immers bekend met de chemische oorlogsvoering van de eerste wereldoorlog.

Uit onderzoek bleek dat het ging om een herhaling van de kleinere smoggevallen van 1897, 1902 en 1911. De Belgen bleken gestorven door de massale verbranding van sterk zwavelhoudende steenkolen in de industrie, en door acute fluorvergiftiging (ook door de uitstoot van de industrie).

Een reconstructie van de weerkaart van december 1930. Een hogedrukgebied ligt boven Groot-Brittannië en Nederland. Het koude inversie-deken onder het hogedrukgebied lag ook over België. Bron: Wetterzentrale.de.

Al met al is de smog in de grote steden van West-Europa misschien het best te vergelijken met de smog in Zuidoost-Aziatische steden van vandaag.