De afgelopen tijd hebben we hier in Nederland vaak te maken gehad met een pakket bewolking dat de dagen grijs liet verlopen. De zon had het lastig, zo heeft die grote gouden bol in januari tot nu toe slechts 17% van de tijd geschenen, waar 26% gemiddeld is. Dan kun je denken, hè bah, wat een nare weersomstandigheden om je dag in door te brengen. Een slordige 1500 jaar geleden hadden mensen echter pas serieus reden tot klagen. In het jaar 536 had de zon het extreem lastig, het wordt daarom soms ook wel eens gekozen tot ‘het slechtste jaar om in te leven’. Wat was er toen aan de hand?
Hoe weten we wat er 1500 jaar geleden gebeurde?
Iets dat anderhalf millennium geleden gebeurde, dat is toch nauwelijks te controleren? Zeker omdat er toen nog geen zeer geavanceerde manieren waren om gebeurtenissen vast te leggen. Toch is het wetenschappers gelukt om te concluderen dat 536 een verschrikkelijk koud en bar jaar was. Het begon bij de analyse van boomstamringen in de jaren negentig. Uit die analyse bleek dat er zomers zijn geweest rond 540 na Christus die zo koud waren dat bomen nauwelijks konden groeien. De jaren erna werd gezocht naar de oorzaak van deze koude periode. Een ijsboring uit 2015 bracht nieuwe informatie. Het ijs dat gegroeid is omstreeks de koude periode is vervuild met onder andere zwavel. Dit duidt op een flinke vulkaanuitbarsting. In het jaar 536 barstte een flinke vulkaan op IJsland uit, dat kon de reden wel eens zijn.
Daarnaast bestaan er ook nog enkele teksten die rond die tijd geschreven zijn, zo schreef de wetenschapper Procopius van Caesarea, die in de 6e eeuw leefde, het volgende. "Gedurende dit jaar trad er een meest gevreesd voorteken op. Want de zon gaf alleen licht zonder helderheid ... en het leek alsof de zon zich in een verduisterde toestand bevond, want de lichtstralen die zij verspreidde waren niet duidelijk.”
Ook meldden historische bronnen uit onder andere Ierland mislukte oogsten.
Volgens historische bronnen gingen in 536 veel oogsten verloren. Foto: Jannes Wiersema
Vulkaanuitbarsting
Die vulkaanuitbarsting van 536 na Christus lijkt dus de boosdoener te zijn. Bij de uitbarsting werd een ongelooflijke hoeveelheid zwavel, bismut en talloze andere substanties de atmosfeer in geslingerd. Al deze deeltjes werkten als een soort sluier tegen de zon. Zonnestralen konden door deze sluier de aarde niet meer direct bereiken. Door de positionering van hoge- en lagedrukgebieden rond die tijd werd de sluier met vulkanische deeltjes richting Europa getransporteerd. In het Middeleeuwse Europa werden meldingen gemaakt van een nooit eerder vertoonde ‘mist’. Dit is hoogstwaarschijnlijk geen echte mist geweest maar eerder een hoge concentratie van vulkanische deeltjes die het zicht troebel maakten, vergelijkbaar met een superernstige versie van het hedendaagse smog. De ‘vulkaansluier’ trok langzaam over Europa heen richting Azië en had daar een soortgelijke impact.
Gevolgen
Wat was het effect van de vulkaanuitbarsting nu precies? De sluier die de zon blokkeerde zorgde ervoor dat zomertemperaturen anderhalf tot tweeëneenhalve graad onder normaal uitkwamen. Zonnestralen werden namelijk teruggekaatst de ruimte in en konden het aardoppervlak zo niet opwarmen. Er wordt geschat dat er zoveel troep in de atmosfeer geblazen is dat de zon voor 18 maanden niet normaal te zien was. De lagere temperaturen en het feit dat er nauwelijks direct zonlicht was zorgde voor zeer zware condities om gewassen te verbouwen. Vele oogsten mislukten dat jaar en in veel landen brak een hongersnood uit. Ook het weer deed erg raar, zo werd er in augustus sneeuw gemeld in China, uiteraard veroorzaakt door de temperaturen die ver beneden normaal lagen. Schattingen van slachtoffers in dit letterlijk donkere jaar variëren maar lopen in de miljoenen.
Koud met donkere luchten: grote kans dat dit een beeld is waarmee veel mensen gedurende 536 te maken hadden. Foto: Natasja Juist
De jaren erna
Dit slechte jaar was het startschot van een periode die erg lastig is geweest voor de mensheid. In de veertiger jaren van de 6e eeuw barstten nog 2 grote vulkanen uit. Het effect hiervan kwam bovenop de nog aanwezige vulkanische deeltjes in de atmosfeer. Dit luidde de koudste decade van de laatste 2300 jaar in. Deze koude omstandigheden zorgden voor een opleving van de pest, het gebied rond de Middellandse Zee kreeg te maken met de eerste pestpandemie.
Hunga Tonga
Het effect van vulkaanuitbarstingen op de wereldwijde temperaturen en leefomstandigheden moet dus zeker niet onderschat worden. Nu hebben we een week geleden ook een stevige vulkaanuitbarsting gehad, gaat deze uitbarsting ook zulke serieuze gevolgen hebben? Wetenschappers weten er nog niet alles van, maar het lijkt er in ieder geval niet op dat we in een mini-ijstijd terecht gaan komen door de uitbarsting van de ‘Hunga Tonga’, meer daarover lees je hier. 
Vulkaanuitbarstingen kunnen grote effecten op het klimaat hebben.
