Vandaag duiken we dieper in het weer van vroeger. Meer specifiek het weer in de nacht van 14 op 15 april in het jaar 1912. Voor sommigen is deze datum bekend. Het is natuurlijk de nacht waarop het historisch beroemde schip, de Titanic zonk.
De Titanic-ramp is waarschijnlijk de bekendste scheepsramp uit de geschiedenis - het is een verhaal van een enorm schip (vooral voor die tijd) dat volgens sommigen "onzinkbaar" was. De RMS Titanic was een Britse oceaanstomer die in de nacht van 14 op 15 april 1912 zonk na een aanvaring met een ijsberg tijdens zijn eerste reis van Southampton (Engeland) naar New York City (Verenigde Staten). De Titanic, eigendom van de rederij White Star Line en één van een drietal luxeschepen uit de Olympic-Klasse, vervoerde vooral passagiers en post. Van de naar schatting 2.224 passagiers en bemanningsleden aan boord stierven er ongeveer 1.500. Daardoor was dit incident destijds de dodelijkste zinking van een enkel schip.
De Titantic-wrak
De ramp trok de publieke aandacht, leidde tot grote veranderingen in de maritieme veiligheidsvoorschriften en zorgde voor een blijvende nalatenschap in de populaire cultuur. Er zijn meerdere films en boeken gebaseerd op het verhaal van de Titanic. Er zijn ook meerdere theorieën (én complotten!) waarom dit schip niet zijn eindbestemming niet heeft bereikt, maar in deze blog kijken we naar het weer en of dat een rol had kunnen spelen in deze historische scheepsramp.
De Noordelijke Atlantische Oceaan en de plek waar de Titanic zonk (bron: Wikipedia)
Het weer tijdens de korte reis
Volgens de meeste verhalen was het weer vanaf het moment dat de Titanic de haven in Southampton op 10 april verliet tot de nacht van 14 april, onopvallend en rustig met temperaturen tussen 10 en 16 graden, een zwakke tot matige wind en droog weer. In de middag van 12 april voer het schip door een koufront, maar het was geen actief koufront en de passage leverde geen gevolgen op.
Een tweede, steviger koufront loerde echter in het westen. De Titanic voer in de ochtend van 14 april erdoorheen. De luchtmassa achter dit koufront moest behoorlijk koud zijn om de temperatuur op 41 graden noorderbreedte zo ver op de oceaan onder het vriespunt te laten dalen. En dit is ook dan bekend: het was een koude, rustige nacht tijdens nieuwe maan toen de Titanic zonk.
Duik je dieper de oude weerkaarten in, blijkt het dat er een "arctische hoog" boven de oceaan lag tijdens de ramp met een hogedruk van 1030 tot 1035 mb.
Een synoptische kaart van de noordelijke Atlantische Oceaan op de ochtend van 15 april 1912. Het rode kruisje duidt aan waar het scheepswrak is (bron: Accuweather)
Temperatuurinversie
Dat zou inderdaad zorgen voor een rustige nacht met weinig wind. Het betekent echter ook dat het schip in vrij koude lucht voer. In dit gedeelte van de Atlantische Oceaan stroomt normaalgesproke het ijskoude water van de Labradorstroom in het warme water van de Golfstroom (meer over zeestromen, lees je hier). Dat zorgt dat de lucht boven het relatief warme water ook warmer wordt.
Normaalgesproken bevindt warme lucht zich dichtbij het aardoppervlak. Dat komt omdat de zon het aardoppervlak opwarmt. Hoe verder weg van het aardoppervlak, hoe koeler de lucht wordt. Koudere lucht heeft een grotere dichtheid dan warme lucht. Als er een koude luchtlaag een warme luchtlaag tegenkomt, duwt het koude lucht het warme lucht omhoog en dus neemt de temperatuur toe met hoogte. Dit noemen we een temperatuurinversie. Bij ons zorgt een inversie vaak voor smog (meer hierover in de blog van 15 mei 2023).
Een laagje smog boven Utrecht (Archieffoto: Alexander Pot)
In die nacht, de rampnacht van de Titanic, kwam er dus een laag koude lucht vast te zitten onder de wat warme lucht (opgewarmd door de Golfstroom). Deze temperatuurinversie zorgde ervoor dat de laag koude lucht net boven het water fungeerde als een lens die het licht naar beneden boog. Daardoor kon de officieren van de Titanic die nacht iets verder zien dan normaal, maar...
Een afbeelding van de temperatuurinversie in de nacht toen de Titanic zonk (bron: Fox Weather)
Hoewel de lucht ongewoon helder was vanwege de hogedruk, waren er veel moleculen "in de weg". Het licht werd verstrooid door de moleculen in het gezichtsveld, waardoor er een waas ontstond als je naar de horizon keek. Dus ontstond er een "valse" horizon, waardoor de ijsberg later (behoorlijk) in beeld kwam en leek de ijsberg verder weg te zijn dan de werkelijkheid was.
De ijsberg leek verder weg te zijn vanwege de temperatuurinversie en lichtstrooiing (bron: Fox Weather)
IJsbergen zo ver zuid in de Atlantische Oceaan
De jaren voor de Titanic-ramp was het vrij warm in het Noordpoolgebied. Daardoor nam de snelheid van het smelten van gletsjers op Groenland toe. In zo'n warme periode komen er meer scheuren in het ijs. Het smeltwater aan het voet van ene gletsjer werkt dan als een smeermiddel, waardoor het ijs sneller de zee in glijden. Dit betekent dat er meer ijsbergen worden gevormd en dat ze verder zuid in de Noordelijke Atlantische Oceaan voorkomen. Dat is dus precies de reden waarom er in 1912 in dat gebied van de Atlantische Oceaan zo'n grote ijsberg voorkwam... een ijsberg groot genoeg om voldoende schade aan een reus van een schip aan te brengen dat het zinkt.
Drijvend ijs rond Groenland (Foto: Monica Jongerling, gemaakt op 8 juli 2023)
